- اشارة
- اشارة
- [تتمة السفر الأول]
- [تتمة المسلک الأول]
- اشارة
- المرحلة السابعة فی القوة و الفعل
- اشارة
- فصل (1) فی معانی القوة
- فصل (2) فی تحدید القوة بهذا المعنی
- فصل (3) فی أن القدرة هل یجب أن تکون مع الفعل أم لا
- فصل (4) فی إیضاح القول بأن کل واحدة من القوة الانفعالیة متی یجب معها الفعل و متی لا یجب
- فصل (5) فی تقسیم آخر للقوة الفاعلیة
- فصل (6) فی طور آخر من التقسیم
- فصل (7) فی طور آخر من التقسیم
- فصل (8) فی أنه هل یجب سبق العدم علی الفعل فی کل فاعلیة أم لا
- فصل (9) فی أن القدرة لیست نفس المزاج کما زعمه بعض الأطباء
- فصل (10) فی الحرکة و السکون
- فصل (11) فی تحقیق القول فی نحو وجود الحرکة
- اشارة
- و فیه موضع أبحاث نقضا و إحکاما.
- الأول أنا نقول لکل ماهیة نحو خاص من الوجود
- الثانی أنا نقول لعل غرض الشیخ من نفی وجود الحرکة بالمعنی الأول
- الثالث أن نفی وجود الحرکة بمعنی القطع مطلقا غیر صحیح
- الرابع أن نفی وجود الحرکة بالمعنی الأول کما ینص علیه عبارة الشیخ هاهنا مناقض لما قاله فی الشفاء
- الخامس أن الحرکة بمعنی التوسط المذکور لا وجود له فی الأعیان
- السادس أن لقائل أن یقول الحرکة إما مرکبة من أمور کل واحد منها غیر منقسم أصلا أو لیس کذلک
- السابع أن الاتصال بین الماضی من الحرکة و المستقبل منها اتصال بین موجود و معدوم.
- فصل (12) فی إثبات المحرک الأول
- فصل (13) فی دفع شکوک أوردت علی قاعدة کون کل متحرک له محرک
- فصل (14) فی تقسیم القوة المحرکة و فی إثبات محرک عقلی
- فصل (15) فی أن المبدأ القریب لهذه الأفاعیل و الحرکات المخصوصة لیس أمرا مفارقا عن المادة
- فصل (16) فی أن کل حادث یسبقه قوة الوجود و مادة تحملها
- فصل (17) فی أن الفعل مقدم علی القوة
- فصل (18) فی تحقیق موضوع الحرکة و أن موضوعها هل الجسم أم غیره
- فصل (19) فی حکمة مشرقیة
- فصل (20) فی إثبات الطبیعة لکل متحرک و أنها هی المبدأ القریب لکل حرکة سواء کانت الحرکة طبیعیة أو قسریة أو إرادیة
- فصل (21) فی کیفیة ربط المتغیر بالثابت
- فصل (22) فی نسبة الحرکة إلی المقولات
- فصل (23) فی تعیین أن أی مقولة من المقولات تقع فیها الحرکة و أیها لم تقع فیها
- فصل (24) فی تحقیق وقوع الحرکة فی کل واحدة من هذه المقولات الخمس
- فصل (25) فی توضیح ما ذکرنا فی تحقیق الحرکة الکمیة
- فصل (26) فی استئناف برهان آخر علی وقوع الحرکة فی الجوهر
- فصل (27) فی هدم ما ذکره الشیخ و غیره من أن الصور الجوهریة لا یکون حدوثها بالحرکة بوجه آخر
- فصل (28) فی تأکید القول بتجدد الجواهر الطبیعیة المقومة للأجرام السماویة و الأرضیة
- فصل (29) فی أن أقدم الحرکات الواقعة فی مقولة عرضیة و أدومها هی الوضعیة المستدیرة و هی أیضا أتمها و أشرفها
- فصل (30) فی إثبات حقیقة الزمان و أنه بهویته الاتصالیة الکمیة مقدار الحرکات و بما یعرض له من الانقسام الوهمی عددها
- فصل (31) فی أن الغایة القریبة للزمان و الحرکة تدریجیة الوجود
- فصل (32) فی أنه لا یتقدم علی ذات الزمان و الحرکة شیء إلا الباری عز مجده
- فصل (33) فی ربط الحادث بالقدیم
- فصل (34) فی أن الزمان یمتنع أن یکون له طرف موجود
- فصل (35) فی احتجاج من یضع للزمان بدایة
- فصل (36) فی حقیقة الآن و کیفیة وجوده و عدمه
- فصل (37) فی کیفیة عدم الحرکة و ما یتبعها
- فصل (38) فی أن الآن کیف یعد الزمان
- فصل (39) فی کیفیة تعدد الزمان بالحرکة و الحرکة بالزمان و کیفیة تقدیر کل منهما بالآخر
- فصل (40) فی الأمور التی فی الزمان
- المرحلة الثامنة فی تتمة أحوال الحرکة و أحکامها
- اشارة
- فصل (1) فی ما منه الحرکة و ما إلیه الحرکة و وقوع التضاد بینهما الذی منه الحرکة و الذی إلیه فی الکیف و الکم یتضادان أو یکونان کالمتضادین
- فصل (2) فی نفی الحرکة عن باقی المقولات الخمس بالذات
- فصل (3) فی حقیقة السکون و أن مقابل الحرکة أی سکون هو و أنه کیف یخلق الجسم عنهما جمیعا
- فصل (4) فی الوحدة العددیة و النوعیة و الجنسیة للحرکة
- فصل (5) فی حقیقة السرعة و البطء و أنهما لیسا بتخلل السکون
- فصل (6) فی أحوال متعلقة بالسرعة و البطء
- فصل (7) فی تضاد الحرکات
- فصل (8) فی أن المستقیمة من الحرکة لا تضاد المستدیرة و لا المستدیرات المتخالفة الانحداب تضاد بعضها لبعض لأجل هذا الاختلاف
- فصل (9) فی أن کل حرکة مستقیمة فهی منتهیة إلی السکون
- فصل (10) فی انقسام الحرکة بانقسام فاعلها
- فصل (11) فی أن المطلوب بالحرکة الطبیعیة ما ذا
- فصل (12) فی أن مبادی الحرکات المختلفة یمکن أن یجتمع فی جسم واحد أم لا
- فصل (13) فی تحقیق مبدإ الحرکة القسریة
- فصل (14) فی أن کل جسم لا بد و أن یکون فیه مبدأ میل مستقیم أو مستدیر
- فصل (15) فی أن القوة المحرکة الجسمانیة متناهیة التحریک
- المرحلة التاسعة فی القدم و الحدوث و ذکر أقسام التقدم و التأخر و فیه فصول
- فصل (1) فی بیان حقیقتهما
- فصل (2) فی إثبات الحدوث الذاتی و المذکور فیه وجهان
- فصل (3) فی أن الحدوث الزمانی هل هو کیفیة زائدة علی وجود الحادث
- فصل (4) فی أن الحدوث لیس علة الحاجة إلی العلة المفیدة بل هو منشأ الحاجة إلی العلة المعدة و العلة المعدة هی علة بالعرض لا بالذات
- فصل (5) فی ذکر التقدم و التأخر و أقسامهما
- فصل (6) فی کیفیة الاشتراک بین هذه الأقسام
- فصل (7) فی دعوی أن إطلاق التقدم علی أقسامه بالتشکیک و التفاوت
- فصل (8) فی أقسام المعیة
- فصل (9) فی تحقیق الحدوث الذاتی
- المرحلة العاشرة فی العقل و المعقول
- اشارة
- الطرف الأول فی ماهیة العلم و عوارضه الذاتیة و فیه فصول
- فصل (1) فی تحدید العلم
- فصل (2) فی أن العلم بالأشیاء الغائبة وجوداتها عنا لا بد فیه من تمثل صورها عندنا
- فصل (3) فی حال التفاسیر المذکورة فی باب العلم و تزییفها و تحصیل المعنی الجامع لأفراده
- زعم کثیر من الناس أن أقوال الحکماء مضطربة فی باب العقل و المعقول غایة الاضطراب
- فنقول أما کون التعقل أمرا سلبیا فهو ظاهر البطلان
- و أما المذهب الثانی و هو کون العلم عبارة عن صورة منطبعة عند العاقل فمندفع أیضا بوجوه ثلاثة.
- و أما المذهب الثالث و هو کون العلم إضافة ما بین العالم و المعلوم
- و أما المذهب الرابع و هو الذی اختاره صاحب الملخص
- و أما مذهب شیخ أتباع الرواقیین
- و أما المذهب المختار و هو أن العلم عبارة عن الوجود المجرد عن المادة الوضعیة. فیرد علیه أیضا إشکالات کثیرة
- اشارة
- منها أن الصورة الذهنیة إن لم تکن مطابقة للخارج کانت جهلا
- و منها أن إثبات الصورة إن لزم فإنما یلزم فیما لا یکون موجودا فی الخارج
- و منها أن إدراک السواد لو کان عبارة عن حصوله لشیء فقط لکان الجسم الأسود مدرکا
- و منها أنه لو کان معنی الإدراک بعینه حصول صورة مجردة
- و منها أنه إذا کان تعقل ذاتنا نفس ذاتنا فعلمنا بعلمنا بذاتنا
- و منها أنا نعلم أن المبصر هو زید الموجود فی الخارج و القول بأنه مثاله و شبحه یقتضی الشک فی الأولیات.
- فصل (4) فی تحقیق معنی العلم
- فصل (5) فی الفرق بین حضور الصورة الإدراکیة للنفس و بین حصولها فی المادة و ذلک من ثمانیة أوجه-
- أولها أن الصورة المادیة متزاحمة متمانعة
- و ثانیها أن الصور المادیة لا یحصل العظیم منها فی المادة الصغیرة
- و ثالثها أن الکیفیة الضعیفة تنمحی عند حصول الکیفیة القویة فی المادة
- و رابعها أن الکیفیات المادیة یشار إلیها بالحواس و هی واقعة فی جهة من جهات هذا العالم
- و خامسها أن صورة واحدة مادیة
- و سادسها أن الصور الکونیة إذا زالت عن موضوعها فلا یمکن استرجاعها
- و سابعها أن الصور الکونیة إذا کانت ناقصة الوجود لا یمکن استکمالها
- و ثامنها أن الصور الکونیة لا یمکن صدق نقائض مفهوماتها و معانیها علیها
- فصل (6) فی قولهم أن العلم عرض
- فصل (7) فی بیان أن التعقل عبارة عن اتحاد جوهر العاقل بالمعقول
- فصل (8) فی تأکید القول باتحاد العاقل بالمعقول
- فصل (9) فی قول المتقدمین أن النفس إنما تعقل باتحادها بالعقل الفعال
- فصل (10) فی تزییف ما ذکره بعض المتأخرین فی معنی العلم
- فصل (11) فی تحقیق أن کون الشیء عقلا و عاقلا و معقولا لا یوجب کثرة فی الذات و لا فی الاعتبار
- فصل (12) فی حل باقی الشکوک فی کون الشیء عاقلا لذاته
- فصل (13) فی أنواع الإدراکات
- فصل (14) فی أن القوة العاقلة کیف تقوی علی توحید الکثیر و تکثیر الواحد
- فصل (15) فی درجات العقل و المعقول
- فصل (16) فی إمکان التعقلات الکثیرة فی النفس دفعة واحدة
- فصل (17) فی أن النفس مع بساطتها کیف تقوی علی هذه التعقلات الکثیرة
- فصل (18) فی قسمة العلم إلی الأقسام
- فصل (19) فی الإشارة إلی إثبات القوة القدسیة
- فصل (20) فی أن العلم بالعلة یوجب العلم بالمعلول من غیر عکس
- فصل (21) فی أن العلم بذی السبب یمتنع حصوله إلا من جهة العلم بسببه
- فصل (22) فی أن الشیء إذا علم من طریق العلم بعلله و أسبابه علما انطباعیا فلا یعلم إلا کلیا
- فصل (23) فی أن العلم بالشخصیات یجب تغیره بتغیرها
- [کلام الشیخ فی ذلک]
- و قال بعض الناس
- قال المحقق الطوسی فی شرح رسالة مسألة العلم-
- [مواضع النطر فی کلامه]
- اشارة
- الأول أنک قد علمت مما بینا لک أن المادة الجسمیة مناط العدم و الجهالة
- و ثانیها أن الحکماء قد حکموا بأن وجود المحسوس بما هو محسوس لا یمکن أن یکون معقولا و لا مدرکا إلا بآلة جسمانیة
- و ثالثها أن أنحاء وجودات الأشیاء فی أنفسها
- و رابعها أن العلم بالأشیاء إما أن یستفاد من الأشیاء أو هو عین الأشیاء
- و خامسها أن العلم عند هذا العلم المحقق لیس من قبیل الإضافة
- فصل (24) فی تفسیر معانی العقل
- فصل (25) فی بیان معانی العقل التی نقلها الإسکندر الأفریدوسی علی رأی فیلسوف الأول أرسطاطالیس
- فصل (26) فی دفع الإشکال فی صیرورة العقل الهیولانی عقلا بالفعل
- فصل (27) فی الاستدلال علی صیرورة العقل الهیولانی عقلا بالفعل و معقولا بالعقل
- فصل (28) فی الأولیات و نسبتها إلی الثوانی و الذب عن أول الأوائل
- الطرف الثانی البحث عن أحوال العاقل و فیه فصول
- فصل (1) فی أن کل مجرد یجب أن یکون عاقلا لذاته
- فصل (2) فی أن کل مجرد فإنه عقل لذاته
- فصل (3) فی نسبة العقل الفعال إلی نفوسنا
- فصل (4) فی أن کل من عقل ذاته فلا بد أن یکون عقله لذاته عین ذاته و یکون دائما ما دامت ذاته
- فصل (5) فی أن العاقل للشیء یجب أن یکون مجردا عن المادة
- فصل (6) فی أن المدرک للصور المتخیلة أیضا لا بد أن یکون مجردا عن هذا العالم
- فصل (7) فی أن تعقل النفس الإنسانیة للمعقولات لیس أمرا ذاتیا و لا من اللوازم لها
- فصل (8) فی أن التعلم لیس بتذکر
- الطرف الثالث فی الکلام فی ناحیة المعلوم و فیه فصول
- فصل (1) فی أن المعقولات لا تحل جسما و لا قوة فی جسم بل یحصل لجوهر قائم بنفسه ضرب آخر من الحصول کما أوضحنا سبیله
- فصل (2) فی أن الحواس لا تعلم أن للمحسوس وجودا بل هذا شأن العقل
- فصل (3) فی أقسام العلوم
- خاتمة البحث فی شرح ألفاظ مستعملة فی هذا الباب
- اشارة
- منها الإدراک و هو اللقاء و الوصول
- و منها الشعور
- و منها التصور
- و منها الحفظ
- و منها الذکر
- و منها الذکر الصورة الزائلة
- و منها المعرفة
- و منها الفهم
- و منها العقل
- و منها الحکمة
- و منها الدرایة
- و منها الذهن
- و منها الفکر
- و منها الحدس
- و منها الذکاء
- و منها الفطنة
- و منها الخاطر
- و منها الوهم
- و منها الظن
- و منها الرویة
- و منها الکیاسة
- و منها الخبر بالضم
- و منها الرأی
- و منها الفراسة
- [تتمة المسلک الأول]
الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه المجلد 3
اشارة
سرشناسه : صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، 979-1050ق.
عنوان و نام پدیدآور : الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه/ مولف صدرالدین محمدالشیرازی.
مشخصات نشر : بیروت: داراحیاء التراث العربی، 13 -
مشخصات ظاهری : ج.
یادداشت : عربی.
یادداشت : فهرستنویسی بر اساس جزء دوم از سفر چهارم.
یادداشت : ج.1، چاپ سوم.
یادداشت : ج.2، چ.2: 1981م.
یادداشت : ج.2، چ.3: 1981م.
یادداشت : کتابنامه: ص. [391] - 392؛ همچنین به صورت زیرنویس.
موضوع : فلسفه اسلامی -- متون قدیمی تا قرن 14
موضوع : فلسفه اسلامی
رده بندی کنگره : BBR1083/ص4ح8 1300ی
رده بندی دیویی : 189/1
شماره کتابشناسی ملی : 3341076
***معرفی اجمالی
«الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة»، تألیف صدرالدین محمد شیرازی (متوفی 1050ق)، معروف به ملا صدرا یا صدرالمتألهین، دوره کامل فلسفه صدرایی (حکمت متعالیه) به زبان عربی است.
این نسخه از کتاب، پس از تصحیح چاپ های گذشته، با افزودن تعلیقه های حکیم سبزواری، علامه طباطبایی، آقا علی مدرس زنوزی و دیگران به چاپ رسیده است. علامه محمدرضا مظفر (متوفی 1383ق) بر این کتاب مقدمه نوشته است.
***ساختار
در ابتدای کتاب، سه مقدمه به قلم محمدرضا مظفر، ناشرین و مؤلف آمده است. متن اثر مشتمل بر 4 سفر است که در نه جلد تنظیم شده است. هریک از اسفار در ضمن چند «مرحله، فن، موقف یا باب» مشتمل بر فصولی بیان شده است. در صدر صفحه متن اسفار و در ذیل آن تعلیقه های تعدادی از فلاسفه بزرگ ذکر شده است. برخی از اساتید تنها بر بخشی از کتاب تعلیقه زده اند؛ مثلاً آقا علی مدرس و مولی محمد اسماعیل خواجوی تنها بر سفر نفس تعلیقه زده اند (مقدمه ناشرین، صفحه ث).
ساختار کتب حکمت متعالیه، با ساختار آثار فلسفی مشائی و اشراقی تفاوت اساسی دارد. برخلاف متون مشائی، در متون حکمت متعالیه از ریاضیات و طبیعیات بحث نمی شود. اگرچه ملا صدرا در جلد پنجم اسفار به اختصار گریزی به طبیعیات زده است، اما این مباحث نه به نحو مستقل، بلکه صرفاً به مناسبت بحث از مراتب کلی وجود طرح گردیده است. پیش از ملاصدرا، مبحث نفس جزئی از مباحث طبیعیات را تشکیل می داد، اما وی آن را از طبیعیات جدا کرده و به مباحث الهیات به معنی اخص ملحق ساخته است. سیر مباحث فلسفی در این کتاب چنان است که گویی همه مجلدات آن به مثابه مقدمه ای برای دو جلد آخر؛ یعنی هشتم و نهم در نظر گرفته شده اند که به ترتیب به دو مبحث «معرفة النفس» و «معاد» اختصاص دارند (محمدزاده، رضا، ص214-213).
***گزارش محتوا
علامه مظفر در مقدمه اش بر کتاب ابتدا به توصیف جایگاه علمی نویسنده پرداخته است. وی ملا صدرا را از بزرگ ترین فلاسفه الهی دانسته که قرن ها باید بگذرد تا فرزانه ای مانند او ظهور یابد. او مدرّس درجه اول مکتب فلسفی الهی در سه قرن اخیر در بلاد شیعه است (ر.ک: مقدمه مظفر، صفحه ب). وی سپس کتاب اسفار را در رأس تمامی کتب فلسفه قدیم و جدید و مادر تمامی تألیفات او دانسته است؛ چراکه هر کتابی یا رساله ای که پس از آن تألیف کرده، برگرفته از عبارات آن کتاب است (همان، صفحه «ب» و «ز»). در ادامه به ذکر شرح حال صدرا پرداخته و زندگی اش را در سه مرحله توضیح داده است (همان، صفحه د - ز).
«حکمت متعالیه»، عنوان نظام فلسفی صدرالدین محمد شیرازی، مشهور به ملا صدرا و صدرالمتألهین است. ملا صدرا در هیچ یک از آثارش این نام و همچنین نام دیگری را برای اشاره به نظام فلسفی خود به کار نبرده، بلکه آن را در نام گذاری مهم ترین اثر مکتوب فلسفی اش، «الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة» به کار برده است. اما این کتاب نیز، که پس از او مشهورترین اثر او شناخته شده، به «اسفار اربعه» معروف است و کمتر کسی از آن با نام الحکمة المتعالیة یاد می کند. استفاده از این تعبیر بعد از او، صرفاً برای اشاره به نظام فلسفی وی، متداول شده است. گفتنی است که ملا صدرا در کتاب «الشواهد الربوبیة»، علاوه بر «الأسفار الأربعة» از کتاب دیگر خود به نام «الحکمة المتعالیة» نیز یاد کرده است. به نظر سید جلال الدین آشتیانی، کتاب اخیر همان کتاب ناتمام «المسائل القدسیة» است (ر.ک: فنا، فاطمه، ص774).
با مطالعه و بررسی آثار ملا صدرا می توان دریافت که او در تأسیس نظام فلسفی خود از دو گونه منبع بهره برده است:
1. منبع روحانی و باطنی؛ یعنی همان چیزی که او الهامات ربانی نامیده و به مدد مجاهده و تهذیب نفس و تجرید عقل به آن دست یافته است؛
2. منابع ظاهری و به یک معنا تاریخی و آنچه در تاریخ جلوه گر شده است. در بررسی این قسم از منابع باید به این نکته توجه داشت که مراد از تأثیر آنها در پیدایش و شکل گیری حکمت متعالیه لزوماً به این معنی نیست که همه آنها مستقیماً و کاملاً در سیاقی موافق با اندیشه ملا صدرا مؤثر بوده اند. ازاین رو، به استثنای منابع قرآنی و حدیثی، او اظهار می دارد که پس از مطالعه وسیع و درازمدت آثار پیشینیان و معاصرانش، به بررسی و نقد سره از ناسره افکار و روش آنها پرداخته و گاه به تعبیر خود او، به تخریب و آنگاه بازسازی و دفاع از آنها مبادرت کرده است. برخی دیگر از منابع نیز به منزله مواد و عناصر اصلی، با اندیشه ها و تأملات خاص ملا صدرا صورت جدیدی به خود گرفتند و در بنیان نهادن حکمت متعالیه استفاده شدند (ر.ک: همان، ص775).
نوآوری های حکمت متعالیه را از دو جنبه می توان بررسی کرد: یکی، عرضه راه های جدید برای حل برخی از مسائلی که میان اندیشمندان مسلمان درباره آن منازعه بوده است و دیگری، طرح مسائل جدید و نظریه پردازی درباره آنها. از آنجا که زیربنا و بنیان حکمت متعالیه را علم وجود تشکیل می دهد، بالطبع نوآوری های آن را که در واقع مبانی و مبادی این مکتب بشمار می روند، حول وجود و مسائل مرتبط با آن باید جست. گرچه نقطه آغازین سایر سیستم های فلسفی نیز وجود و شناخت آن است، اما برای نخستین بار در نظام صدرایی این پرسش مطرح شد که وجود با این همه وسعت و شمول بی نظیرش چگونه ممکن است که یک مفهوم صرف باشد که خارج از ذهن عینیت و اصالتی ندارد. نظریه اصالت وجود پاسخ مبتکرانه ملا صدرا به این پرسش است که در خلال سخنان حکمای پیش از او مانند ابن سینا و پیروانش نیز این قول را می توان یافت. اما تصریح و تأکید بر اهمیت آن در حکمت متعالیه صدرایی به نحوی که راه گشای حل بسیاری از معضلات فلسفی و کلامی شده بی سابقه است. برخی از مهم ترین نوآوری های اساسی دیگر در حکمت متعالیه عبارتند از: تشکیک وجود، وحدت وجود، تقسیم وجود به نفسی، رابطی و رابط، امکان فقری، اتحاد عقل و عاقل و معقول، حرکت جوهری، تبیین فلسفی جدید درباره زمان و اینکه آن بعد چهارم است، نظریه جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس، قاعده بسیط الحقیقة، قاعده النفس فی وحدتها کل القوی، اثبات فلسفی عالم خیال منفصل و مجموعه آرای مربوط به معادشناسی (همان، ص779).
در ذیل صفحات کتاب، تعلیقاتی از تعدادی از حکما آمده که با رمز مشخص شده است. این تعلیقات در ادامه با توضیح مختصری معرفی می شوند:
1. «ن»: آقا علی بن جمشید نوری اصفهانی (متوفی 1246ق). وی یکی از بزرگ ترین شارحان حکمت متعالیه. او حکمت و عرفان را از حکیم آقا محمد بیدآبادی (1192ق) فراگرفت و خود در طول پنجاه سال با همتی والا و تتبّعی ژرف به تدریس فلسفه و عرفان همت گماشت. او در احیای فلسفه و به خصوص حکمت صدرایی سهمی بسزا دارد و از میان معاصران او کسی به اهمیت وی در این زمینه سراغ نمی توان گرفت (ر.ک: ناجی اصفهانی، حامد، ص?2).
2. «س»: ملا هادی بن مهدی سبزواری (متوفی 1289ق). تعلیقات و حواشی سبزواری که به زبان عربی نوشته از آثار پرارزش اوست. سبزواری به گونه ای منظم و مرتب تمام متن اسفار به استثنای بخش طبیعیات و مباحث جواهر و اعراض را طی تدریس متن، حلاجی کرده و بر آنها حاشیه نوشته است. این حواشی پیش از این به خط خود حکیم به تمام و عیناً با متن اسفار به طبع سنگی رسیده است (ر.ک: امین، سید حسن، ج9، ص74).
3. «م»: آقا علی مدرس زنوزی (متوفی 1307/1310ق). وی فرزند فیلسوف بزرگ ملا عبدالله زنوزی است. آقا علی مدرس را آقا علی حکیم و حکیم مؤسس هم خوانده اند. وی در فسلفه صرفاً به تقریر و تدریس آنچه گذشتگان گفته بودند نمی پرداخت؛ قریحه ای نقاد و ابتکاری و روشی تحقیقی و تأسیسی داشت و در جستجوی راه حل های تازه برای مشکلات فلسفه بود؛ کاری که در حکمای متأخر کمتر به آن برمی خوریم (دائرةالمعارف تشیع، ج1، ص128-127).
اثبات معاد جسمانی با برهان عقلی و استدلال فلسفی در فرهنگ اسلامی از مسائل مهمی است که تا زمان ملا صدرا کسی به آن دست نیافته است. ملا صدرا بر اساس مبانی و اصولی که تأسیس کرده، از طریق برهان عقلی به اثبات آن پرداخته است. پس از ملا صدرا تنها کسی که در باب معاد جسمانی سخن تازه آورده و نظریه جدیدی ابراز داشته، حکیم بزرگ آقا علی مدرس زنوزی است. این حکیم ضمن آگاهی کامل از نظریه ملا صدرا و مبانی وی، بسیاری از مبانی او را پذیرفته، ولی نتیجه آن را نپذیرفته است، بلکه دیدگاه جدیدی را از آن استخراج کرده است.
مدرس زنوزی درعین حال که بسیاری از مبانی و تحلیل های ملا صدرا را از قبیل حرکت جوهری، حدوث جسمانی نفس، تفاوت عالم دنیا و آخرت و مانند آنها می پذیرد، ولی نظریه او را از یک سو و نظریه اشاعره را از سوی دیگر باطل اعلام می کند. علت بطلان نظریه ملا صدرا این است که وی بدن دنیوی را به طور کلی از درجه اعتبار عود معاد ساقط کرده است؛ چراکه نزد او بدن های اخروی مجرد از ماده هستند و تنها دارای صورت های امتدادی هستند. این نظریه با ظاهر شرع نمی سازد. همچنین بطلان نظریه ملا صدرا بر این امر استوار است که طبق نظر وی «این همانی» بدن اخروی با بدن دنیوی از هم گسسته شود و بدن اخروی غیر بدن دنیوی بشمار نیاید؛ در این صورت ممکن است گفته شود این نظریه با آیات و روایات سازگار نیست؛ اما اگر نظریه وی بیانگر این مطلب باشد که بدن اخروی همان بدن دنیوی است و «این همانی» بین آن دو محفوظ و تغییر و تفاوت تنها در مواد آنها پدید آمده است، مانند تغییر و تحول در بدن مادی دنیوی از اوان کودکی به نوجوانی و از آن به بزرگ سالی و پیری که در این ایام و مراحل، مواد بدن چندین بار کاملاً تحول یافته، ولی درعین حال «این همانی» بدن در تمام این ایام محفوظ مانده و هیچ مشکلی در آن پدید نیامده است، در این فرض نظریه مزبور با آیات و روایات تنافی نداشته و اشکال یادشده بی اساس خواهد بود (اکبریان، رضا و عارفی شیرازی، محمداسحاق، ص47-40).
?. «ل»: علامه اسماعیل بن ملا سمیع اصفهانی (متوفی 1277ق). وی از علما و مدرسان معروف فلسفه، معاصر آخوند ملا علی نوری حکیم متوطن اصفهان (متوفی 1246ق) بود و علی التحقیق پیش از ملا علی نوری فوت شده و تاریخ وفاتش ظاهراً حوالی 1243ق، سه سال قبل از نوری است. اینکه حاجی سبزواری متوفی 1289ق در شرح حال خودش نوشته که در ایام اقامت اصفهان چند سال نزد ملا اسماعیل اصفهانی درس حکمت و کلام می خوانده و بعد از وفات او به خدمت استاد کل آخوند ملا علی نوری پیوسته و حدود سه سال هم نزد وی تلمذ کرده، ظاهراً مقصودش همین محمداسماعیل است (همایی، جلال، ص127-126). البته بسیاری از تعلیقات کتاب با نام «اسماعیل» آمده است (ر.ک: جلدهای چهارم و پنجم).
?. «ه»: محمد بن معصوم علی هیدجی زنجانی (متوفی 13?9ق). وی اگرچه بر منظومه سبزواری تعلیقه زده است، اما در جایی به تعلیقات او بر اسفار اشاره نشده و در کتاب هم تعلیقات او مشاهده نشد. اما از سوی دیگر تعلیقات اندک از میرزا ابوالحسن جلوه (متوفی 1314ق) یا تعلیقه هایی از فتحعلی خویی مشاهده گردید (جلد چهارم، صفحات 76، 24، 36 و 44).
?. «ط»: سید محمدحسین طباطبایی (متوفی 1?02ق). معرفت شناسی در فلسفه اسلامی تا زمان ملا صدرا یک مسئله فلسفی بشمار نمی رفت... تا اینکه وی در مبحث عقل و معقول «اسفار» (جلد سوم) بر مسئله فلسفی بودن علم و ادراک، برهان اقامه کرد و به توجیه فلسفی آن پرداخت. این امر باعث شد که فیلسوفان نوصدرایی و در صدر آنها علامه طباطبایی درصدد برآیند که مجموعه مباحث مربوط به علم و ادراک را به شاخه مستقلی تبدیل کنند. اختصاص چهار مقاله از مجموعه مقالات کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم»، که بسیاری از ابتکارات علامه طباطبایی هم در ضمن آنها بیان شده است، دلالت بر آنچه گفتیم دارد (ر.ک: علی زاده، بیوک، ص30-29). علامه در تعلیقات خود بر اسفار می نویسد: اینکه در علوم برهانی فقط از اعراض ذاتی موضوع بحث می کنند، صرفاً یک اصطلاح و یک قرارداد نیست، بلکه مطلبی است که مقتضای بحث های برهانی در علوم برهانی است؛ همان گونه که در کتاب برهان از منطق تبیین شده است (صفدری نیاک، مرتضی، ص51).
علامه طباطبایی معاد جسمانی را مانند حکیم زنوزی از طریق لحوق ابدان به نفوس تصویر می کند، نه تعلق نفوس به ابدان؛ پس بی شک در این مسئله هیچ تفاوتی بین سخنان علامه و زنوزی نیست (اکبریان، رضا و عارفی شیرازی، محمداسحاق، ص51).
***وضعیت کتاب
این کتاب اولین بار در سال 1282ق در ایران در چهار مجلد، چاپ سنگی شده است (مقدمه مظفر، صفحه ف).
جلد اول کتاب مشتمل بر اغلاط فراوانی است که در جداولی در انتهای آن ذکر شده است. به جز جلدهای چهارم، پنجم و هفتم که در انتهای آنها تنها فهرست مطالب آمده است، در باقی جلدها علاوه بر فهرست مطالب، فهرست اعلام و اسامی کتب نیز به ترتیب حروف الفبا ذکر شده است.
***منابع مقاله
1. مقدمه و متن کتاب.
2. فنا، فاطمه، دانشنامه جهان اسلام، جلد 13، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1388.
3. تویسرکانی، سید احمد، «نگاهی بر قدیمی ترین نسخه کامل کتاب اسفار»، آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله خردنامه صدرا، شهریور 1374، شماره 2، صفحه 92 تا 95.
4. علی زاده، بیوک، «علامه طباطبایی، فیلسوفی نوصدرایی»، آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله دین و ارتباطات، بهار 1385، شماره 29، صفحه 23 تا 38.
5. همائی، جلال، «ملا اسماعیل اصفهانی حکیم»، آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله فرهنگ ایران زمین، 1354، شماره 21، صفحه 124تا 133.
6. دائرةالمعارف تشیع، جلد اول، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی و دیگران، تهران، نشر شهید سعید محبی، چاپ سوم، 1375.
7. امین، سید حسن، دائرةالمعارف تشیع، جلد نهم، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی و دیگران، تهران، نشر شهید سعید محبی، چاپ اول، 1381.
8. صفدری نیاک، مرتضی، «ملاک تمایز علوم برهانی»، آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله معرفت فلسفی، تابستان 1385، شماره 12، صفحه 45 تا 64.
9. محمدزاده، رضا، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج21، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1392.
10. ناجی اصفهانی، حامد، «مجموعه رسائل حکیم ملا علی نوری»، آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله آینه پژوهش، آذر و دی 1373، شماره 28، صفحه 62.
11. اکبریان، رضا و عارفی شیرازی، محمداسحاق، «معاد جسمانی، از نظر آقا علی مدرس زنوزی و علامه طباطبایی»، آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله آموزه های فلسفه اسلامی، پاییز و زمستان 1389، شماره 9، صفحه 39 تا 54.
ص: 1