معجم مقاییس اللغة

اشارة

سرشناسه : ابن فارس، اجمد بن فارس، - ق 395

عنوان و نام پدیدآور : معجم مقاییس اللغة/ لابی الحسین بن فارس بن زکریا؛ بتحقیق و ضبط عبدالسلام محمد هارون

مشخصات نشر : بیروت : دارالفکر ، 1399ق = 1979م = 1358.

مشخصات ظاهری : 6 ج

موضوع : زبان عربی -- واژه نامه ها -- متون قدیمی تا قرن 14

موضوع : زبان عربی -- واژه نامه

توضیح : «معجم مقاییس اللغة» اثر ابوالحسن احمد بن فارس بن زکریا ، از مهم ترین معاجم لغوی زبان عربی به شمار می رود که به کوشش عبدالسلام هارون مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.گفته می شود ابن فارس بسیار به ابن درید علاقه مند بوده و در بسیاری از کارهایش روش او را پیش می گرفته؛ لذا پس از این که ابن درید کتاب « الاشتقاق » را تالیف کرد، ابن فارس بر آن شد تا با تالیف معجمی کامل این ایده (اشتقاق) را پیاده کند؛ لذا کتابش را مقاییس نامید و به تعبیر بعضی محققان، او از این اسم، اشتقاق کبیر (در اصطلاح لغویون ) اراده کرده است. به اذعان ابن فارس (در مقدمه خود بر کتابش)، او سعی نموده از تمامی منابع لغوی پیشینیان بهره گیرد؛ لهذا کتاب های « العین » خلیل، « غریب الحدیث » ابو عبیده، « مصنف الغریب » ابوعبیده، « کتاب المنطق » ابن سکیت ، و « الجمهره » ابن درید را پنج منبع اصلی برای جمع آوری و تدوین کتابش برمی شمرد.

در این کتاب ابتداء مواد لغات (حروف اصلی کلمه) بر اساس حروف الفباء به 28 قسمت (یعنی 28 کتاب) تقسیم شده است و هر کتاب بر اساس حروف اصلی کلمات به سه باب تقسیم گردیده است؛ باب اول ثنایی مضاعف، باب دوم ثلاثی و باب سوم کلماتی که بیش از سه حرف اصلی دارند ( رباعی و خماسی )

دو قسم اول (ثنایی مضاعف و ثلاثی) بدین شکل مرتب شده اند، در هر بابی بعد از حرف اول (فاء الفعل) حرفی که در ترتیب هجایی، بعد از آن می آید مورد توجه واقع می شود تا این که به آخرین حرف از حروف الفباء برسیم؛ پس از آن دوباره از همزه شروع می شود تا این که به حرف اصلی (فاء الفعل) برسیم.

ص: 1

المجلد 1

مقدمة التحقیق

اشارة

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

1- التعریف بابن فارس

لم تعین کتب التراجم تاریخاً لولادة أبی الحسین أحمد بن فارس بن زکریا بن حبیب الرازی ، علی حین نجد الرواة یختلفون فی نسبه وموطنه.

أما اختلافهم فی اسمه فقد زعم ابن الجوزی - علی ما رواه یاقوت ، وهو ما رأیته فی کتابه المنتظم نسخة دار الکتب المصریة - أن اسمه أحمد بن زکریا بن فارس (1). ولکنَّ یاقوتا لا یعبأ بهذا القول الشاذ ، ویذهب أنه قول «لا یعاج به».

وأما موطنه فندع القفطی (2) یقول فیه : «واختلفوا فی وطنه ، فقیل کان من قزوین. ولا یصح ذلک ، وإنما قالوه لأنه کان یتکلم بکلام القزاونة (3). وقیل : کان من رستاق الزهراء ، من القریة المدعوة کرسف جیاناباذ».

ص: 2

1- نجد هذه التسمیة أیضاً فیما سیأتی من نقل عن یاقوت فی ص 5 عن یحیی بن منده الأصبهانی. لکن ابن فارس نفسه یسمی والده فی مقدمة المقاییس ص 5 وکذلک فی خاتمة الصاحبی 232 : «فارس بن زکریا». وهو نص قاطع.

2- إنباء الرواة مصورة دار الکتب المصریة.

3- ممن ذکره بنسبته «القزوینی» أیضا ، السیوطی فی بغیة الوعاة. وقال یاقوت : «وذکره الحافظ السلفی فی شرح مقدمة معالم السنن للخطابی ، فقال : أصله من قزوین».