در مثل «فَهَّمْنٰاهٰا سُلَیْمٰانَ … » «6» باری بیش از مطلق تعلیم دارد و وقتی می گوییم: «به او تفهیم کردم» مقصود این است که او را به عمق و باطن مطلب رساندم و اگر «ابن فارس» در «مقاییس اللغه» فقه را به مطلق علم تفسیر کرده: (و کلّ علمٍ لشی ء فهو

______________________________

(1). صحاح اللغه، مادۀ «فقه».

(2). قاموس اللغه، مادۀ «فقه».

(3). مصباح المنیر، مادۀ «فقه».

(4). ر. ک: فروق اللّغات، تألیف الجزائری، ص 176.

(5). ر. ک: التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مادّۀ «فهم».

(6). انبیاء، آیۀ 79.

دائره المعارف فقه مقارن، ص: 32

فقه) «1» بدین جهت است که ایشان در این عبارت تنها در مقام بیان این نکته است که واژۀ فقه در ابتدا عام بود و شامل هر علمی می شد ولی پس از آن به علم شریعت اختصاص یافت؛ (کلّ علم لشی ءٍ فهو فقه، ثمّ اختصّ ذلک بعلم الشریعه) نه اینکه در مقام بیان معنای دقیق فقه و تفاوت آن با علم بوده باشد. شاهد این مدّعا جملۀ سوم عبارت اوست که می گوید: «و أفهمتک الشی ء: بیّنته لک» یعنی «افهام» را به «تبیین» معنا می کند و روشن است که تبیین یک مسأله، بیش از مطلق تعلیم آن است.

ثانیاً، کتب لغت دیگری نیز وجود دارد که در تفسیر واژۀ فقه تصریح می کند «فقه» به معنای مطلق آگاهی و درک نیست بلکه با نوعی استنتاج، تعمّق، تأمّل و شکافتن کلام همراه است:

الف) راغب که به تعبیر بعضی از صاحب نظران، لغوی تیزچنگی در یافتن معنای اصلی و دقیق است، می گوید: «فقه آن است که انسان با استنتاج از معلومات و قضایای بالفعل و موجود، به مجهولی دست یابد». «2»

ب) أبو هلال